Kultury jako pomostu do integracji między narodami Europy użyto po raz pierwszy w 1985 roku.
Podczas obrad Rady Unii Europejskiej minister kultury Grecji Melina Mercouri przedstawiła projekt rocznej, rotacyjnej stolicy kultury. Początkowo używano nazwy – Europejskie Miasto Kultury, zmiana w tym zakresie nastąpiła w 1999 roku. Pierwszym Europejskim Miastem Kultury zostały Ateny, co w kontekście wpływu kultury starożytnej Grecji na kontynent nie powinno budzić najmniejszych wątpliwości.
Wśród lokalnych społeczności oraz osób, które po raz pierwszy stykają się z pojęciem Europejskich Stolicy Kultury pokutuje przeświadczenie, że stolica kultury musi być ogromną aglomeracją z dziesiątkami instytucji, przynajmniej pięcioma teatrami, operą, operetką, filharmonią i kilkoma renomowanymi festiwalami rocznie.
Być może źródłem tego jest pejoratywne postrzeganie terminu „stolica”, jako afirmacji wielkości i centrum – miejsca, w którym znajduje się siedziba centralnych organów lub główne miasto historycznej krainy. Jednak tutaj pojawia się pytanie, po co takie miasto mianować stolicą kultury? Przecież ma wszystkie możliwe instytucje, gdzie każdą kulturalną potrzebę każdy może zaspokoić od ręki.
Tak było w istocie, jeżeli prześledzimy pierwsze Europejskie Stolice Kultury od początku, czyli od 1985 roku. Dominowały stolice miast oraz wielkie aglomeracje: Ateny (Grecja 1985), Florencja (Włochy 1986), Amsterdam (Holandia 1987), Berlin Zachodni (RFN 1988), Paryż (Francja 1989), Glasgow (Wielka Brytania 1990), Dublin (Irlandia 1991), Madryt (Hiszpania 1992), Antwerpia (Belgia 1993), Lizbona (Portugalia 1994), Luksemburg (Luksemburg 1995), Kopenhaga (Dania 1996), Saloniki (Grecja 1997), Sztokholm (Szwecja 1998).
Pierwsza zmiana w tym zakresie następuje w roku 1999, kiedy Europejską Stolicą Kultury zostaje Weimar, niemieckie miasto na prawach powiatu, z liczbą ludności około 63 tysięcy mieszkańców.
W roku 2000 aż 9 miast otrzymało ten tytuł: Reykjavík (Islandia), Bergen (Norwegia), Helsinki (Finlandia), Bruksela (Belgia), Praga (Czechy), Kraków (Polska), Santiago de Compostela (Hiszpania), Awinion (Francja), Bolonia (Włochy). Rok ten został potraktowany przez Unię Europejską wyjątkowo, jako podkreślenie trwałego dziedzictwa i wkładu miast europejskich w osiągnięcia kultury i cywilizacji światowej.
Po roku 2000 typowane są, co do zasady, dwa państwa należące do Unii Europejskiej. Spośród zgłoszonych miast Unia Europejska wybiera po jednym z obu państw. Wyjątkiem był Stambuł w 2010 roku. Agencja ds. Europejskiej Stolicy Kultury (Avrupa Kültür Başkenti, AKB) promowała Stambuł jako "Miasto 4 Żywiołów" - Ziemi, Wody, Powietrza i Ognia. W 2005 wprowadzono zmienione procedury wyboru miast gospodarzy.
W kolejnych latach Europejskie Stolice Kultury to: Rotterdam (Holandia 2001), Porto (Portugalia 2001), Brugia (Belgia 2002), Salamanka (Hiszpania 2002), Graz (Austria 2003), Genua (Włochy 2004), Lille (Francja 2004), Cork (Irlandia 2005), Patras (Grecja 2006), Luksemburg (Luksemburg 2007), Sybin (Rumunia 2007), Liverpool (Wielka Brytania 2008), Stavanger (Norwegia 2008), Wilno (Litwa 2009), Linz (Austria 2009), Essen/Zagłębie Ruhry (Niemcy 2010), Pecz (Węgry 2010), Stambuł (Turcja 2010), Turku (Finlandia2011), Tallinn (Estonia 2011), Guimaraes (Portugalia2012), Maribor (Słowenia 2012), Marsylia-Prowansja (Francja 2013), Koszyce (Słowacja 2013), Umea (Szwecja 2014), Ryga (Łotwa 2014), Mons (Belgia 2015), Pilzno (Czechy 2015), Wrocław (Polska 2016), San Sebastian (Hiszpania 2016), Aarhus (Dania 2017), Pafos (Cypr 2017), Leeuwarden (Holandia 2018), Valletta (Malta 2018), Matera (Włochy 2019), Płowdiw (Bułgaria 2019), Rijeka (Chorwacja 2020), Galway (Irlandia 2020).
Jak widać w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku coraz częściej pojawiają się mniejsze miasta w przedziale od 100 do 300 tysięcy mieszkańców. W kolejnych latach tendencja ta ulega pogłębieniu.
Od roku 2021, co trzy lata wybierana jest trzecia stolica, spośród państw kandydujących do Unii Europejskiej lub należących do Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA).
Europejskie Stolice Kultury z roku 2021: Timișoara (Rumunia), Eleusis (Grecja) i Nowy Sad (Serbia) z powodu pandemii koronawirusa zostały przeniesione - Timisoara i Eleusis na rok 2023, a Nowy Sad na 2022 rok.
W roku 2022 stolicami było Kowno (Litwa), Esch-sur-Alzette (Luksemburg) i Nowy Sad (Serbia). W ubiegłym roku 2023 stolicą było Veszprem (Węgry), Timisoara (Rumunia) i Eleusis (Grecja).
Jakie stolice przed nami? Zdecydowanie najmniejsze. W 2024 stolicą będzie Tartu – 97 tysięcy mieszkańców (Estonia), Bad Ischl - 14 tysięcy (Austria) i Bodo - 52 tysiące (Norwegia). W 2025 roku stolicą będzie Nova Gorica - 13 tysięcy (Słowenia; kandydatura łączona z Gorizią po włoskiej stronie granicy - 35 tysięcy) oraz Chemnitz - 242 tysiące (Niemcy). W roku 2026 to Trenczyn - 54 tysiące (Słowacja) i Oulu - 212 tysiące (Finlandia). W 2027 stolicą będzie Lipawa – 78 tysięcy (Łotwa ) i Evora - 57 tysięcy (Portugalia). W roku 2028 Europejską Stolicą Kultury będą Budziejowice – 96 tysięcy (Czechy), Skopje – 526 tysięcy (Macedonia) i Bourges - 75 tysięcy (Francja).
W 2029 roku Europejską Stolicą Kultury będzie miasto z Polski i ze Szwecji. W Polsce pierwszy etap wyłonił czwórkę finalistów: Lublin, Bielsko-Białą, Kołobrzeg i Katowice. Szwecja jeszcze jest przed postępowaniem preselekcyjnym, ma ono zostać przeprowadzone w styczniu 2024 roku.
Wiemy też z jakich państw wyłonione zostaną kolejne stolice - w 2030 roku to będzie Cypr i Belgia, w roku 2031 Malta i Hiszpania, w 2032 roku Bułgaria i Dania, a w 2033 Holandia i Włochy.
Piotr Rybczyński
